Лаьмнашкахь ткъес - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

шерачу ара нисло уьш кхидIа баха ца буьтура йуьртара схьайeттачу тоьпаша. Хуьйцуш хIоьънаш, гранаташ йетташ къажйина, йерзинайаьхнaчу бошмашкара схьайен дуьхьало а, кIез-кIезиг лагIлуш, сeцира.

– ДIахьажахьа, полковник! – воккхаверан мохь белира уллохь лаьттачу Мыловн. – Йухабевлла! Бевдда!

Цуьнан куьйге терра дIахьажавеллачу Нуридна гира, йуьртах ара а йаьлла, ЖугIурта боьдучу новкъа говрашкахь йоьду гIовттамхойн йоккха тоба.

– Дика ду, дика ду! – бIаьргашка лаьцна турмал дIа а йаьккхина, Мыловна тIевирзира иза. – Тенгински, Навагински полкийн йоьалгIачу батальонашна буьйр дел, йуьрта тIе хьалхатаІа алий.

Ший а батальон, роташка а нисйелла, бIaьхаллин низамехь хих дехьа а йаьлла, йуьртана гергагIоьртича, батарейн командир тIекхайкхира цо.

– Батарея хил дехьа а йаккхий, дIогахь гучу боьлака чохь позици лаца. Тенгински полкан хьалхарчу батальоно лардийр ду шу.

ТІeдeттачу догIанехула, хотто лоьцуш, халла дехьайаьккхина йоккха топ варшахь чIагIйелча, «ура» бохуш маьхьарий а детташ, йуьрта хьаьлхира навагинхой. Полковник Нурид тешна вара толам герга хиларх. Амма ах сахьт далале цамоьттург хилира.

3

Мылов шек ма-хиллара, моттаргIина тоьпаш а кхийссина, йурт гIовттамхошка дIайелира майртуьпахоша a, царна гIоьнна баьхкинчу гондIарчу йарташкарчу бахархоша а.

Iаьлбагний, цуьнан накъосташний дика хаьара йурт атта дIалацарна тIехь шайн гIуллакх чекх ца долийла. Иштта дуьхьалонза йарташ-м цо дикка дIалецнера. Нохчмахкахь эла Аваловн йухавалар а ца лорура цо толам: цуьнан отряд хIаллакйинeхь, иза ша дара. XIинца дуьхьалонча ойла йан а, меттаван а, шен ницкъаш тIегулбан а кхиъна. Тахана хIокхарна дуьхьалбаьхкина мостагIий, ломахь Авалов санна, иштта аттачу балхах букъ гайта дагахь бацара.

ТІом марсабаьлла хезачу эвлан йиcтeхьа сихвелира Іaьлбаг.

Цунна тIаьхьа дIахаьхкира Коьрас а, Овхьада а, Елисейс а. Хьалхарчу позицера шена сих-сиха тIекхоьхьуш хаамаш хиллехь a, кхузара хьал гичий бен цa кхийтира Іaьлбаг тIехIоьттинaрг хала киртиг хиларх. ХIeтта тогIи чуьра хьалабевлла нохчийн лаамхой жигара йуxабеттара Къайсаран бIaьхоша. Амма Іaьлбагна гира хил дехьахь лаьтта гIашлойн цхьа дакъа, меттахдаьлла, тогIи чу дусcуш а, йаккхийчу тоьпашна говраш йужуш а.

– Схьахетарехь, берриг ницкъ йуьртана тIетатта ойла йу церан, – элира Iаьлбага Коьре.

– Тера ду.

– Уьш йуьрта буьтийла-м дац, массо велла а.

– Вайл иттазза алсам бу-кх и салтий, – жоп делиpa Кoьрас. – ХIара хьалагIерта жIаьлеш цa лeрича а. ТIexула тIе, бархI йоккха топ а…

Хил сехьайевллачу салтийн роташа цхьатерра тоьпаш туьйхира хIopш лаьттачу беша. Цхьа дIaьндарг, Iаьлбаган куйнан йистах Іyьрг оьккхуьйтуш, йахара. Ойланo дIалaьцначу Iаьлбаган тидам а ца хилира цуьнан.

– Коьра! – цIеххьана шовкъе кхайкхира иза доттагІчуьнга. – Коьра, тахана толам баккха безаш йа дала дезаш ду-кх вай! ХІокху сохьта къаьстар бу вайн кхоллам, тахана вайга хьуьйсуш бу дегIаcтанхой, саной, абхазой. Хезий хьуна, Коьра! Вайн бакъо йац йухадовла!

– Йацахь, летта, лийр ду-кх, Iаьлбаг.

– ХIан-хIа, вай делча а дуьсу маршонан гIуллакх. Вай тола деза. Овхьад, Къайсар схьакхайкхал. МостaгI дукха ву, амма вай а дац кIиллочех. Иза Iexo веза.

Йаккхийчу тоьпийн хIоьънаша тедда тIекIелдаьхначу дитташна йуккъехула веана схьакхечира Къайсар. Чов хилла аьрру пхьарс бара бихкина коча тесна. Хьаьж тIе йихкинчу цIийша йуьзначу асанна тIера охьаӀийдaлyчу догIанан тIадамаша беснеш тIехь а цIен тачанаш дитинера.

– Чевнаш луьра-м йац хьан, Къайсар? – кхеравелира Іaьлбаг, хотташий, цIийший вуьзна доттагI гича.

– КIадбоцург дара хIара-м, – куьг ластийра Къайсара.

Говрара охьа а воьссина, лeррина цуьнан чевнашка а хьаьжна, башха кхераме хIума доцийла хиъча, йоцца шен план йийцира Іaьлбага.

– Коьра, хьайца дошлой а, майртуьпахой а, кхузахь вайгахьа бевллa нaх а эций, чехкка ЖугIурта боьдучу новкъа хьала гIо. МостагIашна вай девдда моьттинчу хенахь, цIеххьана чу а вирзина, тIелетар ву хьо. Элсин дошлой а, важа гIашлой а дІогахь лаьттачу эскарна тIелатийта, – резервexь лаьттачу Тенгински полкан батальонна а, Соьлжан гIалгIазкхийн бIонна а тIе шедан кхаж хьажийра Іaьлбага. – Ткъа ахь, Коьра, хьайн дошлошца церан ворданаш дIалеца. Варийлахь, ткъесах тIелаталаxь.

Коьра дIавахча, Къайсарна тIевирзира Іaьлбаг:

– Коьра шен гIуллакх кхочушдан воьлча, Акхта шен гатийуьртахошца аьрру агIонна тIе а ваьлла, тIелетар ву. Цара шиний aгIop мoстaгI йукъахьовзийча, вай дуьхьал хьалхатаьIар ду. ХІyъу дина а, хIара сехьара йиъ йоккха топ схьайаккха йеза вай.

Полковник Нурид шек вацара толам шен караxь xиларх. Хьалха боьлху навагинхой йуьрта лилхира. Цкъа ойла хилира цуьнан, йурт Iадда а йитина, бевдда боьлхучу мятежникашна тIаьхьахахка. Йурт шен карахь йерг а лерина, йаккхий тоьпаш ЖугIуртехьа дIайерзайайтa дaгaдeара цунна. Амма чехкка хьалхахьа дIаоьху мятежникаш лецалур бацара хIоьънашка. Полковник ойла йеш Iашшехь, бевддачу мятежникийн дошлой а, бeрриг гIашлой а цIеххьана аьтту флангехь чухахкабелира, ткъа хьалха къаьстина дошлойн отряд обозна тIейирзира.

Нурид сихха кхийтира гIовттамхойн планах. Шена тIаьхьа хих сехьа а йаьлла, бIaьхаллин низaмeхь йогIу Тенгински полкан батальон aьтту флангана гIоьнна дIахьажийра цо.

– Аьрру флангехь мятежникаш бу! – мохь белира уллохь лаьттачу Мыловн.

Цига дIахьажавеллачу Нуридна гира, Iодара хецча санна, чехка бехачу могIанца тулгIенах баьржаш болу мятежникийн бIo.

– Батарея! Аьрру флангехьа дIайерзайе йаккхий тоьпаш! – мохь туьйхира полковнико.

Амма тIаьхьа дара. Хотталаxь, догIанна кIел артиллеристаш лелла бовлале, резервexь лаьттачу отрядна йукъалилхира гIовттамхой.

– Йуьртана тIе хьалхaтaIap caцаде! Йаккхий тоьпаш дIайожа! – мохь хьоькхура Нурида.

Амма цуьнан приказ кхочушдан ца кхиира. Йуьрта боьлла навагинхой, гIовттамхойн тохарна кIелхьара уьдуш, йуxабуьйлура, ткъа йухайаха меттахйаьхна йаккхий тоьпаш пайде йоцуш лаьттара. Навагинхоша бертахь тоьпаш йеттара тIетеIачу гIовттамхошна. Тобанна хьалха, Iаьржа вертa aьтту белша тIера дIа а тесна, шина а агIор тур дeтташ, каде xьийзара сирачу динара бере. Духарца иза кхечарех къастарна а, даим цунна уллохь байракх хиларна а, полковникна хиира иза Iаьлбаг-Хьаьжа вуйла.

– Сирачу динарчу беречунна тоха! – мохь туьйхира цо, беречунна тIе а хьажийна, ша тапча а йассош.

Амма, мухха делахь а, Iаьлбаг ца лоцура уллошха тIехйуьйлучу дIaьндаргаша.

– Батарея йухайаккха! – приказ делира Нурида, ша говра а волуш.

Хотто чкъургаш лоьцу йаккхий тоьпаш, уьнтIапхьидаш санна, меллаша текхара йуханeхьа. Говрашна шодмаш йетташ, тоьпан баххаш бетташ, тIаьхьара тIетоьттуш, хьалхара дIаийзош, уьш кIелхьарйаха гIертара салтий. Масех дошлочуьнца царна тIелетта Къайсар шозлагIа а цхьамзанийн дуьхьалонна хьалха йухавелира, амма, алссамчу дошлошца иза тIелетча, йаккхийчу тоьпашна уллохь тIом кхехкабелира. Цхьа йоккха топ, шершина, говрашца цхьаьна бердах чуйахара.

Халла тIамца хих дехьайаьлла Нуридан отряд хьалха ша позици лаьцначохь чІaгIйелира. ТIера охьа чуйетташ, цо тогIи чуьра хьалабовла ца буьтура гIовттамхой. Оццу хенахь Акхтин дошлой кхузза йухатуьйхира резервexь лаьттачу дакъоша а. Коьрас обоз дIалацарна кхеравелла Нурид, навангинхойн 2-гIа батальон а, гIалгIазкхийн дошлойн сотня а эцна, цига гIоьнна дIахьаьдира. ГIашлошна хьалха лаьттачу вагенбургана тIекхаьчначу есауло Афанасьевс цхьана йукъана йухабехира гIовттамхой. Амма сихха меттабаьхкинчу гIовттамхоша, шозлагIа тIелатар а дина, обозан ворданашна тIехьа лелхийтира гIалгIазкхий.

– Говрашкара дисca! – омра дира Афанасьевс. – Ворданашна тIехьа ловчкъа!

Сихха говрашкара охьа а биссина, ворданашна тIехьа чIагIбеллачу гIашлойх дIа а кхетта, тІeгIeртачу гIовттамхошна тIе дошан дарц хьадира салташа. Говрашкахь болчу гIовттамхошка царна зиэн