Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

къинхетам бохург хIун йу ца хууш, къиза а ву. Ламанхойн амалш а йевза. И йерриг шен амалш цо гайтина 1905-чу шарахь Пятигорскехь белхалойн болам цIела карчош а, ДегIастанахь обаргаш хIаллакбеш а.

Цхьаболчеран шеко кхоллайелира, оцу отряде лаамхой карор буй-те аьлла. Царна а маcлаIат дира. Шортта карор бу, отряд-м хьовха, дийнна дивизи, корпус кхолла а. Болх боцурш а, иза цабезарш а. Къа а ца хьоьгуш, атта баха луурш. Къаьркъанан цхьана шишанах шайн да-нана а дуьйр дерш.

Гуламо цхьабарт болуш сацам тIеийцира областан начальникан декхарш ханна кхочушдечу инарла Михеевга дехар дан: областера зуламаш тIаьххьара а, гуттаренна а орамашца бухдаха Iалашо йолуш, лаамхойх вовшахтоьхна «ханна таллархойн отряд» кхоллар а, цуьнан коьрте Кубанерчу гIалагIазкхийн атаман, эскаран старшина Вербицкий хIоттор а.

Гулам чекхбаьлча, комаьрша даарш-маларш а долуш, банкет хIоттийра…

***

ЗОРБАНЕРА МОГIаНАШ

1908 шо

19 март. Соьлжа-ГIалара цIенойн коьчалла а эцна, говрийн гIудалкхахь Шелковске цIа вoгIy Умрихин Федор вийна. Цуьнан гIудалкх а, говраш а, цIенойн коьчалла а, 500 сом ахча а даьхьна нохчаша. Лар Мескар-Эвла йахана.

20 март. Кхо говр йоьжначу гIудалкхахь цIа вoгIy Дмитрий Ушерелев вийна нохчаша, говраш а, гIудалкх а, 295 соьмах эцна товар а даьхьна. Дакъа Мескар-Эвлан махка тIехь карийна.

23 июнь. Школяр Иванан рагIу а дохош, ши сту бигна. Лар Гуьмсе йахана.

27 сентябрь. Станицера шен кIотара воьдучу Саенко Аванна тIелеттачу йалх нохчочо цуьнан ши говр йигна. Оццу буса кIотарна тIелеттачу нохчаша, жен-жIаьла а дуьйш, уьстагIий дигна. Лар Гуьмсехь сецна.

28 сентябрь. Суьйранна Саенкон жан гIотина тIелеттачу пхеа нохчочо жаIунна Неберикутя Арефанна тIе уьттазза тоьпаш тоьхна, цхьа а ца кхетта. Зуламхой Гуьмсехьа къайлабевлла.

1909 шо

12 январь. Нохчаша Саенко Силайн гIотанна тIелатар дина, цхьа уьстагI бийна, жа дига аьтто ца баьлла. Оццу буса Родиченко Федоран дохнан рагIу тIе тоьпаш йиттина, гериган тхов бохийна.

20 январь. Кахановски станицерчу Марафоновский Филлипана а, Иваненко Наумана а тIелетта, кхо говр йигна.

21 июнь. Ведана слободера вoгIy Ребров Андрей, тIера чоа а, карара пхи сом а, кхаллар а доккхуш, талийна пхеа нохчочо.

12 сентябрь. Говран ворданахь дечиг дохьуш вогIучу Кахановскерчу ахархочуьнгара Чебаненко Иванера говр йаьккхина шина нохчочо. Говр Иласхан-Юьртан махка тIехь гучуйаьлла.

30 сентябрь. Кахановски станице цIа вогIучу Бакуленко Евстрапана а, Цыбин Иосифна а Гуьмсений, Мелчу-Хиний йуккъехь веа нохчочо тоьпаш тоьхна, Цыбин вийна.

20 октябрь. Iаьмар-Хьаьжин-Юьртара Кахановски станице цIа вогIучу Лужнов Василийна а, Андрийн Касьянна а тIе а летта, говраш а йохуш, ахча а доккхуш, уьш талийна кхаа нохчочо.

Оццу дийнахь йалх нохчочо, говраш а, ахча а, бедарш а, карахь мел дерг а дIа а доккхуш, талийна Якушенко Семен, Тихоненко Никита, Бабилуров Федор, Батыров Владимир. Зуламхойн лар Гуьмсе йахана.

XV корта. Йолахой

АллахIа шуна гIо дахь, цхьаьнгге а толам баккхалур бац шуна тIехь, амма Цо шу дIатасахь, мила ву шуна гIо дан?

Къуръан. 3 Сура, 160 айат

1

Йуьстахара тIехьаьжча хеталора, БуритIахь хилла гулам, цуьнан дакъалацархоша шаьш дага а бевлла, шайн дIадолорца бина. Амма гуламан болх чекхбаьллачу шолгIачу дийннахьехь областан администрацин канцелярехь болх кхехка боьлча, и гулам цуьнан куьйгашца вовшахтоьхначух тера хетара. Хинйолчу драмин сценарий хьалххе йазйинера. Билгалйинера лерина йиъ отряд. Партизански цIе йолуш дошлойн отряд а, таллархойн цIе йолуш гIашлойн кхо отряд а. Уьш эскадронашка а, роташка а, взводашка а йекънера. Царна оьшу герз, духар, говраш, ворданаш кечйинера, могIарерчу салташна а, эпсаршна а алапаш а, йукъара харжаш а билгалъеш смета, операцин план, карта хIоттийнера. Округашкарчу участкийн пурстоьпашка а, отделашкарчу станицийн атаманашка а хьалххе хаам беш тIедиллинера таллархойн ханна отрядашкахь гIуллакх дан лаамхой лахар а, дIайазбар а. Отрядана инструкцин а, областан начальникан омрин а проекташ а кийча йара. Отрядийн командираш а, эпсарш а билгалбевллера, амма оцу драмин коьрта турпалхо, эскаран старшина атаман Вербицкий, схьакхачаре ладоьгIуш, гIуллакх нахала ца доккхуш, таIийна латтадора.

Ткъа и атаман Вербицкий а областан администрацис ша лехна а, карийна а, цуьнца хьалххе барт бинчул тIаьхьа хьолахойн гуламна къайллах дIагайтина а вара, и кандидатура гуламан йолчуха цуьнан цIе йаккха аьлла. Атаман Вербицкий а кийча вара кхуза схьаван, амма сихха гучувалар гайтина дацара сценари тIехь.

Хьолахойн гуламе сацам ца байтича а, шега дехарш ца дайтича а, кху областехь шена луург дан йаккхий бакъонаш ма йара инарла-губернаторан Михеевн. Хетарехь, нагахь санна оцу операцин тIаьхьало бохаме йерзахь, ша цхьаъ бехке ца хила, декъашхой безаш хилла хир вара иза. Йукъараллин дехаршца динера ала. Ткъа операци кхиамца чекхйалахь, хастам уггар хьалха цунна шенна буьсура.

Гулам хиллачул тIаьхьа цхьа кIира даьлча, БуритIа схьакхаьчна Вербицкий, хьем ца беш, сихха тIеийцира Михеевс. Атаманах бIаьрг ма-кхийтти, хиира инарлина иза ша лоьху стаг хилар. Лекхочу дегIахь, зоьртала. Шуьйра, охьахьаькхна белшаш. Хьакхийчух тера морса, ирахIиттина Iаьржа месаш. Готта хьаж, мера тIехула вовшех хоттаделла бурсане, морса цIоцкъамаш. ГIеххьа воьда, шуьйра, йаккхий мераIуьргаш йолуш, азиатийчух тера мара. Стаммий балдаш, мукадехкачух тера ира, кегий, Iаьржа цергаш. Деха пхьаьрсаш, пIелгаш тIехь хьийзина Iаьржа чоьш долу даккхий куьйгаш. Амма доллучул а тамашийна дара къорза, кегий, горга бIаьргаш. Наггахь бен бIаьрнегIар ца тухуш, лаьхьанан санна, хIиттина. Хьастаме, йишхаьлла аз.

Цуьнан аматашка бIаьрг тоьхча, масех амал гора оцу стагаца. Аьрта хьекъал, экханан майралла, къизалла, мекаралла, сутаралла. Чан, берзан, цхьогалан, зуд-жIаьлин, лаьхьанан амалех кIез-кIезиг йара оцу шовзткъа шарал хьалаваьллачу стеган дегIаца.

Атаманна реза хилла инарла, ши куьг вовшах а хьакхийна, месала-хьаьрсачу мекхашна бай хьажо пIелг а хьаькхна, халла хаалуш велакъежира:

– ХIета, атаман, ас дахдеш цадийцарх, хьуна хаьа кхузара криминальни хьал. Хьан а, отрядан а декхарш лерринчу инструкци тIехь оха йаздинехь а, хьоьца хьайцца къамел дан лиъна суна. Уггар хьалха хьо кхеташ хила веза отрядана хьалха лаьттарш державина Iаламат доккхачу маьIне декхарш хиларх. И декхарш аш кхиамца кхочушдарх доьзна хир ду хIокху областехь а, Къилбаседа Кавказехь-м хьовха, йерриг а Кавказехь а машар, синтем хилар. Зуламийн хьостанаш Ведана, Соьлжа-ГIала, Несара, Хаси-Юьрта округашкахь ду, ткъа зуламхойн бен – Ведана-округехь. Цигара дIа йерриг а Кавказе даьржина и Iаьржа ун. И зуламаш орамашца бухдахарца тIаьххьара а, гуттаренна а совцор, зIийдиг таса хIy цадитар – и Iалашо йу хьуна а, хьан отрядана а хьалха хIоттийнарг. Уггар коьрта Iалашо йу оцу зуламхойн корта атар – Зеламха а, цуьнан обаргийн гIepa а, царна гIoдийриш а, уьш тIелоьцурш а, къайлабохурш а, цхьаъ ца вуьтуш, байъина, лецна дIабахар.

– Хьан локхалла, отрядан ницкъаца кхочушдалур дуй-те и Iаламат доккхачу маьIне а, жоьпалле а декхар?..

Михеевс, шен карара къолам