Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

Галаевна. Зуламхо шен берриг а доьзалца Сибрех вохуьйтура цо. Деца-ненаца, зудчуьнца, кегийчу берашца цхьаьна. Цигара ведда, иза цIа ца ваийта. Цаьрца цхьаьна вадалур ма вацара иза. Ткъа шен хан а йаьккхина, цIа веача, зуламхочун хьалхалера барзалла тIепаза йовра. Иза, чуха санна, эсала хуьлура. Доьзалца цхьаьна ша Сибрехь чекхваьлла жоьжахате ца йицлора. Хаьара, шех цхьажимма а бехк баьлча, ша йуха а оцу жоьжахате дIахьажор вуйла. Доьзалца цхьаьна.

Кхечу агIор а болх жигарабаьккхинера Галаевс. XIapa-м цунна дуьххьара дагадеана а, цо дуьххьара деш а дацара. Оьрсийн инарлаша бIешерийн дохалла нохчашлахь лелийнарг, кхиамца зеделларг дара. Массо а йуьртахь къайлах айкхаш бу цуьнан. Айкхаллин мехалле хьаьжжина, царна мах ло цо. Ткъа xIapa нохчий ахчанна сутара бу. Айкхаша разбойник волу, йа вoгIyp волу меттиг йийцича, салташца воьдий, йа цIеххьана гуо бой, йа хьалххе кIело йой, схьалоцу. Иштта схьа а лаьцна, цо ирхъоллийтина Зеламхин гIараваьлла накъост, дишнийн Мехка. Зеламхас чIир кхайкхийна Галаевга. Амма, Добровольский санна, корта боцуш вац иза. Цунна хаьа xIoкху округехь Зеламхас а, цуьнан гIеранах наха а дIа мел йоккху гIулч. Массанхьа а Зеламхина доьгIна борз лоцу гураш ду цуьнан. ХIокху областера Iедал даим дIа кхерамна кIел латтош волу и къармазе разбойник, цо схьа а лаьцна, когех-куьйгех буржалш а тоьхна, Соьлжа-ГIала дIавуьгур волу де гена дац. ТIаккха цуьнан белшаш тIехь инарлин погонаш хир йу. Хьанна хаьа, областан начальникан дарж ца лахь а, цуьнга гIоьртташ лакхара дарж лур ду цуьнга.

Ша дика ойла а йина, округа тIехь куьйгалла дан къастийнчу некъана йуьстахвийла дийзира цуьнан дIадаханчу Iай. Къоланаш а, талораш а, адамаш дайар а ун хилла даьржинера областехь. Къаьсттана Нохчийчохь а, ГIалгIайчохь а. Царалахь а къаьстана – хIокху Ведана-округехь. Кхузарчу кхузткъа йуьрто сацам боллуш дуьхьало йинера Iедална муьтIахь хила. Iедало хIиттийна йуьртдай, къаной, къеданаш дIа а баьхна, шайггара кхин хIиттийра. Пачхьалкхан налогаш, кхиболу текхамаш бан дуьхьало йора. Цхьаццанхьа йуьртдайн канцеляреш йохош, йагош меттигаш хиллера. Пачхьалкхан долара латтанаш дIалецнера, хьаннаш хьоькхура. И зуламаш совцор, пачхьалкхан декхарш такхийтар, герз схьадаккхар, халкъ карзахдаьккхинчарна таIзар дар, округехь низам хIоттор тIедиллинера цунна областан администрацис. ДIадаханчу шеран августехь операци йолийра Галаевс. Амма цуьнан кхиам ца хилира. XIapa шен отрядаца йуьрта вогIийла хиъча, мятежникаш, шайн доьзалшца бовдий, хьаннашкахь къайлабовлура. ТIаккха оцу гIуллакхна исторически зеелла хан къастийра администрацис. Iаьнан уггар шийла хан. ГIа охьадоьжна, хьаннаш йерзина йевлла хан. Бовда а, бевдча, къайлабовла а, къайлабевлча, цхьана дийнахь сарралц а цаьрга сатохалур доцу цIемза, шийла хан.

Ноябрь чекхболуш, шеца гIашсалтий, гIалагIазкхийн дошлой, ламанан артиллери йолуш, ЧIебарларчу йарташна таIзар долийра цо. И боккха тIеман ницкъ шайна тIететтича а, цара дуьхьало йора Iедална муьтIахь хила. Къаьсттана карзахйевллера МакIажа, Нижала, Хой, Нохчкела, кхин масех йурт а. Амма Галаевс царна марахйаьккхира церан къармазалла. Герз, налогаш, контрибуци охьайахкийтира. Масех бIе стаг, лаьцна, набахти кхоьссира, тIаккха дукхахберш Сибрех бахийтира. Пачхьалкхан такхамаш бан ницкъ боцчу бахархойн керташкара даьхни, йийбарш дIайаьхьира нуй хьаьккхина. Коьртачу питанчийн цIенош дагийра. Салташа а, гIалагIазкхаша а, талораш деш, дIалахьийра жимма а мехала йолу массо а хIyмa. ТIаккха дIатийра и йарташ. Галаевна дика йевзинера хIокху нохчийн амалш. Шайна дуьхьало ца йича, цкъа хецабелча, хьере хьайбанаш санна, карзахбовлу xIоpш, амма ницкъ гича, атта кхерало. ХIокхеран тIаьхьенашна а дагахь йуьсур йу цуьнан буьрса цIе!

Кхузара нохчий ца безахь а, амма Iалам дукхадезара Галаевна. Даим дIа тIехь ло хуьлу ира баххьаш мархех чекхдаьхна лаьтта Веданна къилбехьара лекха лаьмнаш а, церан когашкахь, даккъашца, раьгIнашца йолу къена хьаннаш а, Iаьржа бос бетталуш сирла, шийла, чехка Хулхуло а. Цаьрга хьежа ваьлча, цунна бицло шена гонаха хаддаза лаьтта кхерам, шега мостагIаллица хьуьйсу кхузара адамаш а. XIоpa дийнахь, Iуьйранна ша балха вахале, гIопан бешарчу чуьйнан когаш долчу дехачу гIанта охьа а хуий, цигаьрка а уьйзуш, ца Iебаш цу исбаьхьачу Iаламе хьоьжу Галаев. Бес-бесарчу зазанийн хьожано дуьзначу цIенчу хIавао цхьа тамашийна дарбане там бо цуьнан дагна. Кхузахь ша цхьана масех шарна къонлуш санна хета цунна.

Кхузахь цхьа а тайпа кхерам бац цунна. ХIокху aгIop бешана гонаха тIулгийн лекха пен бу. Цунна дехьа aгIop – лекха берд. Оцу берда кIел кIорга боьра бу. Цул дехьа – шуьйра, йаьсса Хулхулон тогIи. ХIокху агIор тIевогIу стаг цкъа оцу тогIех чекхвала веза. ТIаккха кIоргачу боьран цхьана агIонах чу а воьссина, вукху агIонца хьалавала веза. Ткъа и берд, ког гIорто а, куьг таса а меттиг боцуш, нийсса ирх, шера, лекха бу. Цхьанна а ца гуш, пенна тIекхаьчча а, лами хIоттийна, йа пена тIехь волчо муш кховдийна ца ваьккхича, хьалавалалур вац. Ткъа Галаевс садоIучу хенахь и пен а, боьра а тогIи а сема ларъеш салтий хуьлу. ХIаваэхула тIомаваьлла вогIург а, топ тоьхна, чувожор волуш.

2

ХIокху кIелонехь Зеламха хиъна Iен ши сахьт сов хан йу. Цунна хаьара, догIа догIуш, цIемза де ца хилча, хIора Iуьйранна бархI сахьт долуш, гIопан бешарчу гIанта тIехь Галаев садоIуш хуьлий. Цкъа хьалха шиний aгIop лаьттачу моан дитташна йуккъехула дIа болчу гIашлойн новкъа мосазза а дIасавоьдура иза, наггахь чаболахь воьдура. ТIаккха, цигаьрка а уьйзуш, цхьана сохьтехь оцу гIанта хуий а Iай, шен канцеляри дIавоьдура.

Малх кхеттачул тIаьхьа кхуза веача а тарлора Зеламхин. Йуькъачу хьуьнхахь адамаш ца хуьлура. Амма ларвалар эрна хир дац. Хьанна хаьа, дечиге йа талла веанчунна тIенислахь а. Адамех-м xьoвxa, акхаройх а, олхазарех а тешам байнера цуьнан. Цундела, сатоссучу хенахь Iуьйран ламаз а дина, атталла гIашлойн некъашна а йуьстах вуьйлуш, хьун йуькъа йолчухула кхуза веанера иза.

Кхузара дIа шера го гIап а, беш а, гIант а. Зеламхина дика йевза йерриг гIап а, канцеляри а, набахти а. ЗеламхагIеран доьзал чекхбаьлла оцу набахти чухула. Иза ша а, ГушмацIа, Хаси, Солтамурд, Iелаха, Iизраил, Беци, Зезаг а. Жима Муслимат а.

ХIокху масех шарахь Зеламхина цхьана минотана а ца дицделла Чорнис шена тоьхна тIара. Цо жимачу Муслиматца цхьаьна Бецига набахтехь йаккхийтина кхо бутт хан а. Шен къеначу ден ден БIаьхон Добровольскийс озийна маж а. Шайн доьзал цара йуьртах баккхар а. ХIинца йаьсса йу церан ков-керт. Гонахара керташ, ширйелла, йахкайелла, охьахирцина. ЦIенойн неI-кор а хьостамашца дIакъевлина. Тховх хьалаболуш кIур а бац. Кертара арадолуш бежана а, газа-уьстагI а дац. ЖIаьла лета а, нIаьнеш кхойкху а ца хеза. Кешнаш санна, тийна, шийла, гIайгIане йу церан керт-ков.

Добровольскийх бекхам эцна цо. Амма шена дагахь боккха дагахьбаллам а буьсуш. Добровольскийца цхьаьна гIoпepa цхьа хьаькам а, масех салти а вийра. Иза цуьнан лаамза хилира. Салтий шена тIе тоьпаш йетта боьлча. Салтий байа-м цхьа бахьана а дара. Оцу